نووسەر: موریس باربیە

وەرگێڕ: فەرهاد ئەكبەری

وەسەر پێكەوتنی مۆدیڕنیتەی سیاسی

فەسڵی یەكەم

مزگێندەرانی مۆدێڕنیتەی سیاسی:

پاش سەرهەڵدانی تاكگەرایی لە سەردەمی ڕینێسانسدا، مۆدێڕنیتەی سیاسییش  بەدرێژایی سەدەی هەڤدەهەم، دیار و نادیار كەوتە خۆ دەرخستن و بۆ یەكەم جار نیشانە سەرەتایییەكانی لە بەریتانیادا وەدەر كەوتن. لەم وڵاتەدا، بەفەرمی ناسرانی مافی تاكەكەسی، كە لە سۆنگەی ڕاگەیاندنی مەزنی ساڵی 1215ەوە بواری بۆ خۆش كرابوو، بە داخوازنامە حقووقییەكەی ساڵی 1628 پشتڕاست كرایەوە و پەرەی سەند.  داخوازنامەكە زێدەباری ئەو ماف و ئازادییانەی كە لە ڕاگەیاندنە مەزنەكەداهاتبوون، پێشی لەسەر ئەو ماف و ئازادییانە داگرت كە پەرلەمان لەمەڕ ژیان، ئازادی و سەروەت و سامانی  هەموو تاكێك دانی پێدا نابوون: "بە بێ بەفەرمی ناسینی مافێكی وا كە هەموو كەسێك بۆی هەبێ لە دادپرسییەكدا داكۆكی لە خۆی بكا، نابێ کێلگە و مەزرای كەس – جا لە هەر پلەوپایەیەكدا بێ –  زەوت بكرێ و هەروەها نابێ كەس دەستبەسەر و بەند بكرێت، لە مافی بەمیراتدانی سامانەكەی، بێبەش بكرێ یان بكوژرێت".دواجار، ئەندامانی پەرلەمان دەیانویست بە بێ ڕەزامەندیی پەرلەمان، كەس ناچار نەكرێت بە بەخشینی قەرز و دانی باج و پیتاك و هەروەها "ڕێگە نەدرێت لەبەر باج و پیتاكگەلی خۆڕایی پەلكێش بكرێت بۆ بەردەم دادگە، بەتۆبزی كارێكی پێ بكرێت، یا بگیرێت و ئازار و ئەشكەنجە بدرێت"  و " هەروەها نابێ هیچ مرۆڤێكی ئازاد" بە شێوەیەكی نایاسایی" بگیررێ یان بەند بكرێ". ئەندامانی پەرلەمان سەرجەم ئەم داوایانەیان" وەك ماف و ئازادییەكانی خۆیان، بەپێی دەستوور و ڕێوشوێنی ئەم سنووری پاشایەتییە" هێنایە گۆڕێ.

  پاش نزیكەی شێست ساڵان، ڕاگەیەندراوی مافەكانی  بێڵ ئۆف رایتس ساڵی 1689 دیسانەكە  پشتگیریی لەو مافانەی سەرەوە كرد و هەندێ خاڵی تازەشی، بەتایبەت لەمەڕ مافی فەرمانبەران بۆ گەیاندنی داخوازنامەكانیان بە شا، ئازادیی هەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمان و هەروەها ئازادیی قسەكردن و دەربڕینی بیروڕا لە پەرلەمانی لێ زیاد كرد. ئەم مافە جۆراوجۆرانە كە لە بەریتانیای سەدەی هەڤدەهەمدا وەك مافەكانی تاك دانیان پێدا نرا، سەلمێنەری سەرەتای سەرهەڵدانی هەبوونی پێناسەكراوی تاك بوو لەهەمبەر دەسەڵاتی سیاسیدا. ئەم دیاردەیە بواری بۆ لێكجیابوونەوەی دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی خۆش كرد و بەم ڕەنگە، ڕێگەی بەرەو مۆدێڕنیتەی سیاسی كردەوە. ئەم وەرچەرخانە، هەرچەند خاو و لەڕووی مێژوویی و جوگرافیشەوە بەرتەسك بوو، بەڵام لە هزری سیاسیدا، بەتایبەت لە هزری سپینۆزا، لاك و مۆنتسكیۆ ڕەنگی دایەوە و بەردەوام بوو و، ئەمانە هەركام لە بوارێكەوە هەروەك مزگێنیدەرانی مۆدێڕنیتەی سیاسی سەریان هەڵدا.

١. سپینۆزا و ئازادیی بیركردنەوە

سپینۆزا لەڕێی هێنانەگۆڕێی پرسی ئازادیی هزرین و پەیڤینی تاكەوە، لەڕاستیدا سنووری بەنێوان كۆمەڵگەی سیاسی و تاكدا كێشا و بەم جۆرە، ئۆتۆنۆمیی تاكی لەهەمبەر كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسیدا ڕاگەیاند و لەم ڕێگەیەوە پلانە كەوناراكەی سوكراتی، كە دەیەویست بەئازادی كار لەسەر فەلسەفە بكا و بیروڕای فەلسەفیی خۆی دەرببڕێت، دەست پێ كردەوە. ئارمانجی سەرەكیی ناوبراو لە نامیلكەی"یەزادن ناسیی سیاسی"دا لەڕاستیدا داوای ئازادی بۆ تێكڕای مرۆڤەكان و داكۆكیكردن لەو ئازادییەیە. ئەم ئازادییەش مافێكە لەهەمبەر كۆمەڵگەی سیاسی و دەسەڵاتداراندا و نەك هەر هەڕەشە لە ئاشتی و ئارامیی دەوڵەت ناكا، بەڵكوو بەپێچەوانەوە بۆ پاراستنی ئازادییەكەش زەروورییە. بۆیە، دەسەڵاتی سیاسی دەبێ"ڕێگە بە هەموو كەسێك بدا تاكوو چۆنی پێ خۆشە بیر بكاتەوە و بیروڕای خۆشی دەرببڕێت".

سپینۆزا بە تەما بوو ئەوە بسەلمێنێت كە "لە كۆمارسالارییەكی ئازادا هەموو كەسێك ئازادیی تەواوی بیركردنەوە و ڕادەربڕینی هەیە". ئەویش وەك هۆبز پێی وابوو كە كۆمەڵگە بەگوێرەی ڕێككەوتنێك دادەمەزرێت كە  تاكەكان لەڕێگایەوە، چاو لە مافگەلی سروشتیی خۆیان دەپۆشن و ڕادەستی كۆمەڵگەیان دەكەن و تەنانەت دەڵێت:" هەر تاكێك سەرپاكی دەسەڵات و شیانەكەی خۆی ڕادستی (كۆمەڵگە) دەكا". بەڵام تاكەكان ناچار نین سەرلەبەری مافگەلی سروشتیی خۆیان ڕادەست بكەن، بەڵكوو بۆیان هەیە دەست بە هەندێكیانەوە بگرن: "هیچ نابێت دەست لە سەرجەم مافە سروشتییەكانی خۆی بەر بدا. بۆیە لە سەرجەم كۆمەڵگە ڕێكخراوەكاندا، خەڵك بەگوێرەی  سەنگ و بایەخێكی سروشتی، دەست بە هەندێ ویست و توانایی كەسانی خۆیانەوە دەگرن كە ئەگەر لێیان وەر بگیرێن، ئەمە بۆی هەیە دەوڵەت تووشی مەترسیی گەورە بكا".تاكەكان ئەگەر پێیان باش بێت، تەنانەت بۆیان هەیە واز لە پەیمانەكەی خۆیان بێنن، بەتایبەت دەبێت لەبیرمان نەچێت تاكەكان ناكرێت واز لە مافی هزرینی ئازادی خۆیان بێنن، چونكە ئەمە مافێكی ڕادەستنەكراوە: "هەموو مرۆڤێك لەڕووی هزر و بیروباوەڕەوە خودان سەربەخۆیی تەواوە و هەیچ كات تەنانەت ئەگەر لەڕووی نیازپاكیشەوە بێت، بۆی نییە ئەم مافەی خۆی ڕادەستی كەس بكا".

دەسەڵاتی سیاسی نە دەبێت ببێتە فەرمانڕەوای هزری مرۆڤەكان و نە باوەڕ یان بیروباوەڕێكی ئایینییان بەسەردا بسەپێنێت، چونكە تاكەكان بەگوێرەی  مافگەلی سروشتیی خۆیان، بەردەوام ئازادیی هزرین لای خۆیان دەپارێزن. ئازادیی هزرین لە سۆنگەی تایبەتمەندییە سروشتییەكەیەوە دەبێت لە كۆمەڵگەدا بپارێزرێت، چونكە لەكیسچوونی ڕاست بە مانای دەستدرێژیكردنە سەر سروشتی مرۆڤە. سپینۆزا، بەپێچەوانەی هۆبزەوە،"داكۆكی لە مافگەلی سروشتی دەكا" و هەروەها باوەڕی وایە كە" دۆخی سروشتی" لە كۆمەڵگە" بەردەوام دەبێت". لەئەنجامدا، لە نامیلكەی سیاسی ( 1677) دا دان بە بوون و بەردەوامیی مافی سروشتی لە كۆمەڵگەدا دەنێت.

سپینۆزا بۆ داكۆكی لە بۆچوونەكەی خۆی، بە شێوەیەكی كلاسیك، هزر و پراكتیك  و عەقڵ و ویست لێك جوێ دەكاتەوە. هەروەك دەزانین توانایی هزرین لە تاك هەڵناوێررێت و بۆیە ڕادەست نەكراوە،  كەچی مافی هەڵسووڕان بە كۆمەڵگەوە بەستراوەتەوە و هەربۆیە ڕادەستی ئەو (كۆمەڵگە) كراوە: " هەر كەسێك بە ویست و دڵخوازی خۆی لەو مافی هەڵسووڕانەی چاوی پۆشیوە، بەڵام هیچ شتێكی لە مافی هزرینی خۆی ڕادەست نەكردووە". پەیمانی كۆمەڵایەتی لەسەر بناخەی ڕێككەوتنی مرۆڤەكان بۆ ڕادەستكردنی مافی یەكەم ( مافی هەڵسووڕان)  دامەزراوە نەك مافی دووەم. كەوابوو، نابێت یاساگەلی ئەوتۆ دەربكرێن  كە لە سۆنگەیانەوە هزرێك یان باوەڕێك  بەربەند بكرێت یان بسەپێنرێت. ئینجا، كارێكی وا هەم بێكەلكە و هەم مەترسیدار، چونكە ئەم چەشنە یاسایانە، بەردەوام دەبنە سەرچاوەی ئاژاوە. بۆیە بەپێی یاسا، تەنیا دەبێت ڕەفتاری مرۆڤەكان بخرێتە ژێر چاوەدێرییەوە نەك باوەڕ و قسەكانیان. لەڕاستیدا هزر دەكەوێتە دەرەوەی بازنەی دەسەڵات و كۆنترۆڵی یاساوە: "سیستەمی یاسادانان بڕاوبڕ نابێ لەمەڕ بیروباوەڕی خەڵك بڕیار دەربكات و ڕێوشوێن دابنێت، مادام كە ئەم بیروباوەڕانە سەرهەڵدانیان لێ نەكەوێتەوە و داوودەزگەكان و دەوڵەت تێك نادەن".

 لای سپینۆزا ئازادیی هزرین نەك هەر ئازادیی بیركردنەوەی فەلسەفی، بەڵكوو ئازادیی باوەڕ و عەقیدەشی لێ دەكەوێتەوە. بەڵام ئەم ئازادییە، هەر پەیوەندیی بە ئازادیی هزر و ئیمانی تاكەوە هەیە، چونكە چالاكیگەلی دەرەكی،  بۆ نموونە، ڕێوڕەسم و سێرمۆنیاگەلی ئایینی – پەیوەندییان بە دەسەڵاتی سیاسییەوە هەیە. هەروەها ئەم ئازادییەش، ئازادیی ڕادەربڕینەی لەڕێگەی پەروەردە و نووسینەوە، پێویستە. بەڵام ئازادیی ڕادەربڕین بە كۆمەڵێك مەرجەوە گرێ دراوە: بەتایبەت نە دەبێ بانگەشە بۆ باوەڕگەلی ئاژاوەگێڕانە بكرێت، نە دەشبێ ڕەخنە لە بڕیارگەلی دەسەڵات و دەسەڵاتداران بگیررێت.

 بەم حاڵەش، دەبێ ئەوەمان لە بیر بێت كە  سپینۆزا بە ڕاگەیاندنی ئازادیی هزر و ڕادەربڕین، سنوورێكی زۆر پتەوی بۆ دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی دانا. زێدەباری ئەمەش، ناوبراو مافێكی ڕادەستنەكراو و فەزایەكی پارێزراو و دەست بۆنەبراوی بۆ تاك دەویست.

بێ گومان ئەمە ئازادییەكی ڕووتی دەروونییە و پێوەندیی بە ڕەفتاری دەرەكییەوە نییە و لەبابەتی ئایینەوە، تەنیا لەمەڕ باوەڕ و عەقیدەكانەوە سوودی لێ دەبینرێت و نە لەمەڕ ڕێوڕەسم و سێرمۆنیاگەلی ئایینی و، هەروەها لەبارەی خاوەدارێتیی ماڵ و سامانەوە ناكارایە. زێدەباری ئەمانەش، هەر ئەم ئازادییە بۆ خۆی، ناڕاستەوخۆ بوو بە ڕچەشكێنی پرسی جیاییی  سنووری تاكەكەسی و كۆمەڵگەی سیاسی. لەڕاستیدا، تاك ئیدی تەنیا بە ئەندامێكی دەوڵەت  دانەدەنرا تاكوو سەرپاكی مافەكانی خۆی ڕادەستی جڤاك كردبێت و بەتەواوی گوێڕایەڵی دەسەڵاتی سیاسی بێت. تاك، بەتوندی، پارێزگاریی لە فەزایەكی تایبەت دەكرد كە گەرچی ئەم فەزایە تەنیا هزر و دەربڕینی دەگرتەوە، بەڵام لە ناویدا تەواو ئازاد بوو. سپینۆزا هێشتا لە جیاییی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی نەگەیشتبوو، بەڵام جیاییی نێوان كۆمەڵگەی سیاسی و فەزای تایبەتی هزری كەسانیی ڕاگەیاند و بەم شێوەیە، پرەنسیپی بنەڕەتیی مۆدێڕنیتەی سیاسیی هێنایە گۆڕێ. زۆری پێ نەچوو، لۆك بە جۆرێكی تر، ئەم بابەتەی درێژە پێ دا.

٢.  لۆك و ڕاگەیاندنی فەزای تایبەت

جۆن لۆك- یش لە نامیلكەی  "لەبارەی حكوومەتی مەدەنی" (1690)دا، بنكی كۆمەڵگە و دەسەڵاتی لەسەر پەیمانی كۆمەڵایەتی، واتە لەسەر ڕێككەوتن دامەزراند. تاكەكان بەئازادی كۆمەڵگە پێك دێنن و دەسەڵاتی خۆیانی ڕادەست دەكەن: "لێرەدا تەنیا كۆمەڵگەیەكی سیاسی هەیە كە هەر ئەندامێك تێیدا لە دەسەڵاتە سروشتییەكەی بێبەری كراوە و ڕادەستی كۆمەڵگەی كردووە". بەڵام لەبەر چەند هۆیەك، میتۆدی لۆك لە میتۆدەكەی هۆبز جیاوازە؛ یەكەم، لە ڕوانگەی لۆكەوە دۆخی سروشتی، نەك دۆخی شەڕ، بەڵكوو دۆخی ئاشتییە، كە تاكەكان تێیدا ئازاد و یەكسانن. لای ئەمان، قسە لە دەربازبوون لە دۆخی سروشتی ناكرێت، بەڵكوو باسی لابردنی كەموكورتییەكانیەتی تاكو ڕێ لە كلابوونی بەرەو دۆخی شەڕ بگیردرێت. دیارە هەركە دەسدرێژی بكرێتە سەر یاسای سروشتی هەموو كەسێك بۆی هەیە بەرگری لە خۆی بكات. بەڵام چاولێكردنی مرۆڤەكان وەك داوەر و سەرپشكی بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان، مەترسیدارە و ئەگەری ئەوە هەیە دۆخی شەڕی لێ بكەوێتەوە، هەر ڕاست بۆ نەهێشتنی ئەم چەشنە كەموكورتیانەیە كە مرۆڤەكان كۆمەڵگە و حكوومەتی مەدەنی پێك دێنن و، ئەم حكوومەتەش هەروەك دەزانین، ئەركی چاوەدێریی قانوونی سروشتی و پاراستنی ئاشتیی لە ئەستۆیە. بۆیە، "حكوومەتی مەدەنی لەڕاستیدا ڕێگەچارەیەكی تایبەت بۆ نەهێشتنی كەموكورتییەكانی  دۆخی سروشتییە". كەوابوو، ژیان لەناو كۆمەڵگەدا كۆتایی بە دۆخی سروشتی ناهێنێت، بەڵكوو هەم ڕای دەگرێ، هەمیش بۆ پاراستنی تێدەكۆشێ: "ئەو ئەركانەی كە لە یاساگەلی سروشتی دەكەونەوە، لە كۆمەڵگەدا نابڕێنەوە بەڵكوو لە زۆر ڕووەوە تەنانەت بەهێزتریش دەبن".

    لە ڕوانگەی لۆکەوە، گەرچی تاكەكان بۆ پێكهێنانی حكوومەتی مەدەنی، دەسەڵاتە سروشتییەكەیان ڕادەستی كۆمەڵگە دەكەن، بەڵام بەپێچەوانەی خواستی هۆبزەوە، چاو لە هەموو مافەكانی خۆیان نانووقێنن و دەسەڵاتێكی ڕەها دانامەزرێنن. لە ئەنجامدا، نەك هەر خۆیان ناهێننەوە ئاستی ئەندامێكی ساكاری كۆمەڵگە و فەرمانبەرانی دەسەڵات، بەڵكوو پارێزگاری لە تاكیەتیی تایبەتی خۆیان دەكەن. حكوومەت  ئەركی" داكۆكی لە خاوەندارەتیی ئەوان" – واتە سەرپاكی ئەوەی هەیانە، لەوانە: ژیان، ئازادی و سامانەكەیانی لە ئەستۆیە. زێدەباری ئەمەش، تاكەكان چاوەدێریی دەسەڵات دەكەن و ئەگەر پێویستیش بوو، دەتوانن گەندەڵییەكانی دەستنیشان و زێدەڕۆیییەكەشی كۆنترۆڵ بكەن. بەدەر لەمەش، هەركە فەرمانڕەوایان سەرەڕۆیانە، نادادگەرانە و ملهوڕانە بجووڵێنەوە، تاكەكان بۆیان هەیە بۆ گۆڕینیان، دژیان ڕاپەڕن. كەوابوو. تاكەكان نە بەتەواوی لە كۆمەڵگەدا تواونەتەوە و نە تەواو فەرمانبەری حكوومەتن، بەڵكوو لە بەرامبەركۆمەڵگە و حكوومەتدا سنوورێك دەپارێزن. لەڕاستیدا، ئەوان  فەزایەكی تایبەت، ڕادەستنەكراو و دەست بۆنەبراو بۆ خۆیان دەهێڵنەوە و دەتوانن لەهەمبەر كەڵكئاوەژووی شیمانەكراوی دەسەڵاتدا بیپارێزن.

  بەم ڕەنگە بوو كە پایەی جیاییی نێوان فەزای تایبەت و كۆمەڵگەی سیاسی دانرا. هەرچەند كۆمەڵگەی سیاسی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیگەلی تایبەتی تاك بە زەرووری دەزانرێت، بەڵام هەر ئامرازێكە و بەس و لەڕاستیدا، حكوومەتی مەدەنی لە خزمەتی ئەو ئامانجانەدایە كە دەبێت  خزمەتیان پێ بكات. دیارە ئەم چەشنە تێگەیشتنە گەرای مۆدێرنیتەی سیاسیی لە هەناوی خۆیدا گووراند و لە دوو بەستێنی سەرەكیدا واتە خاوەندارێتی و ئاییندا كاری پێ كرا و لە هەر دوو بەستێنەكەشدا بەڕوونی دان بە مافەكانی تاكدا نرا.

   پێویستە بزانین كە لۆک بۆچوونێكی تازە و نوێباوی لەمەڕ خاوەندارێتی هێنایە گۆڕێ. لەڕاستیدا، لە ڕوانگەی ناوبراوەوە، وشەی خاوەندارێتی بریتییە لەوەی موڵكی مرۆڤە واتە ژیان، ئازادی و سەروەت و سامانەكەی. كە وابوو، مرۆڤ،  خاوەنی خۆی و ڕەفتاری خۆیەتی. لۆك بنەمای خاوەندارێتیی ماڵ و سامان بۆ خودی تاك و بەشێوەیەكی وردتریش بۆ كار و پیشەكەی – كە هی خۆیەتی – دەگەڕێنێتەوە، كەچی لە ڕوانگەی هۆبزەوە، بنەمای خاوەندارێتی بۆ دەسەڵاتی زاڵ  دەگەڕێتەوە و هەر بۆ خۆیشی خاوەندارێتی دابەش دەكات. لەڕاستیدا، "هەر كەسێك خاوەن مافێكی تایبەت بە خۆیەتی، كارێك كە لە جەستەی دەیكێشێتەوە و هەروەها بەرهەمی دەستەكانی بە سامانی ئەو دەژمێردرێن. كەوابوو ئەوەی كە لە سۆنگەی تێكۆشان و بەهرەی خۆیەوە وەدەستی هێناوە، هەر هی خۆیەتی".

     دەسەڵاتی زاڵ سەرچاوەی خاوەندارێتیی تاك نییە، بەڵكوو سەرچاوەكەی كار و تێكۆشانی تاكەكە بۆ خۆیەتی. بۆیە، خاوەندارێتی  مافی سروشتیی تاكە ئافرێنەرەكەیەتی و، كەوابوو ناگەڕێتەوە بۆ دەوڵەت یان حكوومەت. خاوەندارێتیی شمەكەكان بریتییە لە دەربازكردنیان لە فەزای گشتییەوە بۆ فەزای تایبەت لەڕێی كارەوە: " كار، كە هی منە،  لەڕێی دەركردنی ئەم شمەكانە لە دۆخی هاوبەش–ەوە(كە تاكوو ئێستا تێیدا بوون) بۆ جێگیركردن و كردنی بە هی من". كە وابوو، كاری تاك پایەی خاوەندارێتییە، نەك  كۆمەڵگە  یان فەرمانڕەوا: "مرۆڤ وەك سەروەر و خاوەنی خۆی و هەروەها سەرپاكی ڕەفتار و كاری خۆی، هەتاهەتایە سەرچاوەی سەرەكیی خاوەندارێتییە". بەم جۆرە لۆك، بە داپچڕاندنی  خاوەندارێتی لە دەسەڵاتی زاڵ و گرێدانی بە كاری تاكەوە، جیاییی فەزای سیاسی و فەزای تایبەتی وەدی هێنا  وئۆتۆنۆمیی تاكی ڕاگەیاند. 

    ناوبراو هەروەها بە جیاكردنەوەی مسۆگەری ئایین لە سیاسەت، كڵێسە لە دەوڵەت، گەیشتە ئەنجامێكی هاوشێوە، كەچی هۆبز دەیەویست ئەم دووانە بكاتە یەك. لۆك لە بابەتێكدا بە ناوی "نامەیەك لەمەڕ تۆلێرانس" ( 1689)، بەڕوونی كاروباری بەڕێوەبردنی وڵات لە كاروباری ئایینی جوێ دەكاتەوە. لە ڕوانگەی ناوبراوەوە  كڵێسە و دەوڵەت لە سۆنگەی سروشت و ئامانجەكانیانەوە لێك جودان. دەوڵەت داوودەزگەیەكی بە سروشت  مایەكی و دنیایییە كە تەنیا ئامانجگەلی مایەكی و دنیایی لەڕێی ئامرازگەلی مایەكی و دنیایییەوە جێبەجێ دەكات؛ دەسەڵاتی سیاسی تەنیا بایەخ بە پرسگەلی كۆمەڵایەتی و مەدەنی دەدات و نابێت خۆی بە كاروباری رۆحی و مەعنەوییەوە خەریك بكات. ئایین پێوەندیەكی ئەوتۆی  بە دەوڵەت و حكوومەتی مەدەنییەوە نییە. لەڕاستیدا، دەسەڵاتی سیاسی  بۆی نییە دەست لە كاروباری مەعنەوی وەر بدا و بۆیە ناتوانێت لەم بوارەدا كارێكی وا بكات. لەئەنجامدا، بەپێچەوانەی ئەوەی هۆبز دەیویست، ناكرێت دەوڵەتی مەسیحی بێتە كایەوە.

لەلایەكی ترەوە، كڵێسەش دامەزراوەیەكی ئازاد و خۆزایە، چونكە هەموو كەسێك بەئازادی ئایین و كڵێسەكەی هەڵدەبژێرێت. ڕاستە، ئازادیی باوەڕ و ئایین لە بازنەی دەسەڵاتی دەوڵەت بەدەرە و تەنیا پەیوەندیی بە تاكەوەیە. لەمانەوە وا دەردەكەوێت كە ئایین بەتەواوی سەربەخۆیە لە دەوڵەت و، كڵێسە  نفووزی دەسەڵاتی سیاسیی بەسەرەوە نەماوە. كە وابوو، دەسەڵاتی سیاسی بۆی نییە ئایین یان باوەڕێك بسەپێنێت یان بەربەندی بكا و، زێدەباری ئەمەش، بۆی نییە دەست لە بنەما ئایینی و ڕێوڕەسمە كانیان وەر بدا. بەم جۆرە سنوور و قەڵەمڕەوی دەوڵەت بەڕوونی دیاری كراوە و، هەربۆیە، كڵێسە دەتوانێت سەربەخۆ لە دەوڵەت هەبێت.

   لەئەنجامدا، لە پاڵ دەوڵەتدا، بوونی فەزایەكی جیاواز و جیاكراوە، واتە فەزای باوەڕ و ویژدانی تاكەكەسی و كاروباری مەعنەوی بەڕەسمی ناسرا. لۆك بە ڕاگەیاندنی ئازادیی كەسانی لە كاروباری ئایینی و سەربەخۆییی كڵێسە لە دەوڵەت، لەڕاستیدا، تاك و ئایینی لە كۆمەڵگەی سیاسی و دەسەڵات جیا كردەوە. ناوبراو – ڕاست وەك پرسی خاوەندارێتی – بە جوێكردنەوەی سیاسەت لە دین، بەڕاستی، هەوڵی جیاكردنەوەی فەزای سیاسیی لە فەزای گشتی دا و بەم جۆرە، پرەنسیپی مۆدێڕنیتەی سیاسیی لەڕێی دیاریكردنی مەودای نێوان دەوڵەت و تاكەكان، بەم دوو شێوەیە خستە ڕوو: لەلایەكەوە، تاكەكان مافگەلی سروشتیی خۆیان دەپارێزن و چالاكیی دەوڵەت كۆنترۆڵ دەكەن و لەلایەكی ترەوە، فەزای تایبەتیش تەنیا لە سنووری هزردا كورت نەدەكرایەوە كە سپینۆزا بیری لێ دەكردەوە، بەڵكوو پەلی بۆ هەر دوو بواری خاوەندارێتی و ئایینیش دەهاوێشت. دیارە ئەم بۆچوونەش لەچاو بۆچوونەكەی هۆبزدا تازەیە. كە وابوو، دەكرێت لۆك بە سەرچاوەی مافی مرۆڤ دابنرێت. چونكە ئازادیی باوەڕ، ویژدان، ئایین، مافی خاوەندارێتی و مافی بەرەنگاربوونەوەی زۆردەستیی ڕاگەیاند. نیوسەدە پاش ناوبراو، مۆنتسكیۆ-ش لەڕێی میتۆدگەلی ترەوە، بواری بۆ مۆدێڕنیتەی سیاسی خۆش كرد.

ژان ژاك ڕۆسۆ

لەسۆنگەی پەیمانی كۆمەڵایەتییەوە كە دۆخی سروشتی دەگۆڕێت بۆ دۆخی مەدەنی، تاك واز لە ئازادییە سروشتییەكەی خۆی دێنێت و دەبێتە خاوەنی ئازادیی كۆ. لە دەوڵەتە دڵخوازەكەی ڕۆسۆدا، ئازادیی تاكەكەسی بەدی ناكرێت و ئازادیی كۆمەڵایەتی هەیە و بەس، كە لەڕاستیدا ئازادیی پێكهاتەی سیاسییە و لەڕێگەی ویستی گشتییەوە دەردەبڕدرێت. ئەم چەشنە ئازادییەش لە ئازادیی كۆیی دەوڵەتشاری كۆن دەچێ و گەڕانەوەی ڕۆسۆ بۆ نموونەی پێش مۆدێڕن پشتڕاست دەكاتەوە.

  هەروەها ئەوەندەی  پەیوەندیی بە سەروەت و سامانی تاكەوە  هەیە، دەبێت بڵێین، لەڕاستیدا هەر لەڕێی پەیمانی كۆمەڵایەتییەوەیە كە تاك لە خاوەندارێتیی واقیعی (سروشتی)یەوە دەپەڕێتەوە بۆ خاوەندارێتیی یاسایی. بەڵام ئەم خاوەندارێتییە بە مافێكی ڕاستەقینەی تاكەكەس دانانرێت و تەنیا لە چوارچێوەی دەوڵەتدا وەك خاوەنی ڕاستەقینەی ئەم سامانە، مانای هەیە. لەڕاستیدا، هەر تاكێك "بوون، بەهرە و ئیمكاناتەكەی -لەوانە سامانەكەی- ڕادەستی كۆمەڵگە دەكا". ئەم سامانە لە كۆنترۆڵی خاوەندارێتیی گشتیدایە كە " بەهێزتر و بێگەڕانەوەتر"ە لە خاوەندارێتیی تایبەت، چونكە "بەگوێرەی پەیمانی كۆمەڵایەتی، دەوڵەت كۆنترۆڵی سامانی ئەندامەكانی بەدەستەوە دەبێت. لەڕاستیدا، كۆمەڵگە لەڕێی كۆنترۆڵی سامانی ئەندامەكانییەوە، گەرەنتیی "خاوەندارێتییە ڕەوا"كەیان دەكات. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ كە لە سامانەكەیان بێبەشیان دەكات. كە وابوو، خاوەن سامانەكان لەڕاستیدا بە "ئەمانەتدارانی سەروەت و سامانی گشتی" دەژمێررێن و دەوڵەت داكۆكیی تەواو لە مافەكانیان دەكات. بەم جۆرە تاك لەڕێی ئەسپاردنی دەسەڵاتی سەروەت و سامانەكەیەوە بە دەوڵەت، دەبێتە خاوەن ئەو سامانە. بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كە ئەم خاوەندارێتییەی تەنیا لەلایەن دەوڵەتەوە پێی بەخشراوە و، بۆیە تا ئەو كاتە بەردەوام دەبێت كە دەوڵەتی لە پشت بێت. كە وابوو، لەسەر بنەمای مافی قسە لە سەر خاوەندارێتیی تایبەت لەسەر بنەمای مافی تاك ناكرێت، بەڵكوو قسە لە سەر خاوەندارێتییەك  دەكرێت كە دەستكرد و گەرەنتیكراوی دەوڵەتە و، هەر بەوپێیەش لە كۆنترۆڵی دەوڵەتدایە. لەئەنجامدا. لە ڕوانگەی ڕۆسۆوە ڕاست وەك هۆبز، خاوەندارێتییەك لە دەرەوەی دەوڵەت نییە و ئەم ڕوانگەش لە مۆدێلی دەوڵەتی بەر لە مۆدێڕندا دەگونجێ.ت

مۆدێلی دەوڵەتی بەرلە مۆدێڕن سەرۆدەر ( ئیلهامبەخش) هەڵوێستەكەی ڕۆسۆ دەرهەق بە ئایینیشە. دیارە ئەم هەڵویستە سیتاڤك (سایە روشن)ی  زۆری تێ دەكەوێت. ناوبراو "ئایین"، واتە مەسیحیەتی پشتبەستوو بە ئینجیل، بۆیە ڕەد دەكاتەوە كە ئایینێكی  مەعنەویی ڕووتە و مرۆڤ  لە كۆمەڵگە دەتارێنێت. ئەم ئایینە نەك هەر "هیچ پەیوەندییەكی تایبەتی لەگەڵ پێكهاتە سیاسی"دا نییە، بەڵكوو "لەگەڵ گیانی كۆمەڵگەش"دا ناتەبایە. بەڵێ ڕۆسۆ لەگەڵ ئایدیای ئایینیی كەسانی ( شەخسی) كە پەیوەندیی بە ویژدانی كەسانی و ژیانی تایبەتەوە هەبێت نامۆیە. ناوبراو لەمەڕ ئازادیی ئایینیش هەر ڕایەكی هاوشێوەی ئەوەی سەرەوەی هەیە، چونكە لای وی ئایین تەنیا بابەتێكی سادەی تایبەت نییە، بەڵكوو بە كۆمەڵگاوە گرێ دراوە.

ڕۆسۆ "ئایینی هاووڵاتی" ،واتە ئایینی دەوڵەتشاری كۆن، لەبەر كەموكووڕییە زۆرەكەی، خستە پشتگوێ. هۆیەكی ئەوە بوو كە ئەم ئایینە تەنیا  سنووری دەوڵەتشارێكی دەگرتەوە و بەكردەكی لەگەڵ دەوڵەتشاردا دەبووە خودان یەك ناسنامە (identity). چونكە لە دەوڵەتشاردا،  بە یەك چاو سەیری ئایینی یەزادنی و خزمەتی دەوڵەت و هۆگریی قانوونیان دەكرد، كە واتە، ئایینەكەش بیچمێكی" ستەمكارانە و ڕەوێنەر"ی وەردەگرت؛ شوێنكەوتووەكانی دەكردە "خوێنڕێژ و توندڕۆ" و ئەوانی" لە دۆخی سروشتیی شەڕ لەگەڵ ئەوانی تر"دا ڕادەگرت. لەم سۆنگەیەوە، ئایینێكی وا بۆ خۆی بێزراو و مەترسیشە بۆ سەر دەوڵەت.

بە لەبەر چاوگرتنی ئەم پرسانە ڕۆسۆ مژاری " ئایینی مەدەنی" دێنێتە گۆڕێ كە وێڕای پەیوەندیی بە "ئایینی هاووڵاتی"یەوە، لە كێماسییەكانیشی بەدوورە. لەڕاستیدا، " ئەوە بەلای دەوڵەتەوە گرنگە كە هەر هاووڵاتییەك هەڵگری ئایینێكی وا بێ كە بیكاتە هۆگری ئەركەكانی"، بەڵام ئەم ئایینە هەر لەسۆنگەی ئەو لایەنە ئەخلاقی و ئەركانەوە، بەلای دەوڵەتەوە گرنگە، كە پەیوەندی بە كەسانی ترەوە پەیدا دەكەن. كە وابوو،  لێرەدا قسە لە سەر  ئایینێكی" مەدەنیی ڕووت"ە كە دەوڵەت دەستنیشانی دەكات. پرەنسیپەكانی ساكار و كەمن و پتر لایەنی "وشیاریی پێگەیشتنی كۆمەڵایەتی" دەگرنەوە و بۆ ئەوەی مرۆڤ  بكەنە "هاووڵاتییەكی چاك" و "بەڕێوەبەرێكی وەفادار" پێویستن. بۆیە دەوڵەت مافی ئەوەی هەیە كەسێك كە پابەندی ئەم پرەنسیپانە نەبێت و لەم ڕێیەوە خۆی وەك "پێنەگەیشتووی كۆمەڵایەتی" و كەمتەرخەم لەهەمبەر قانووندا بنوێنێت، دووری بخاتەوە. تەنانەت دەوڵەت بۆی هەیە كەسێك كە ئەم پرەنسیپانەی قبووڵ كردوون كەچی  پێشێلیشیان دەكا، سزای مەرگی بەسەردا بسەپێنێت. چونكە ئەم كەسە "لەهەمبەر قانووندا درۆی كردووە". ڕاستە گەرچی "ئایینی مەدەنی" پەیمانی كۆمەڵایەتی و قانوون بە پیرۆز دەزانێت، بەڵام  باوەڕنەبوون بە تۆلێرانس كە پێناسەی ئایینی هاووڵاتییە لەبەر دەرەنجامگەلی كۆمەڵایەتیی نەرێیی (نیگەتیڤ) و حەتمییەكانی قبووڵ ناكات. ئەو ئایینە مەدەنییەی كە ڕۆسۆ بانگەشەی بۆ دەكرد، سەرباری دووربوونی لە كێماسییەكانی ئایینگەلی كۆن، واتە ڕەواندن و توندڕۆیی، دیسانەكەش هەر لە ئایینی دەوڵەتشاری كۆن دەچێت. كە وابوو، لەم لایەنەشەوە گەڕانەوە بۆ دەوڵەتشاری كۆن بەڕوونی بەدی دەكەین.

سەرچاوە: 

مدرنیتەی سیاسی. موريس باربيه. مترجم: عبدالوهاب احمدی. ناشر: آگه. سال انتشار: 1402