زمان فاکتەری سەرەكییە کە ناسنامەی نەتەوەیەک دیاری دەكات و لە هەر شوێنک بێت، کاتێ زمانی دایک لەناو برا و کاریگەریی نەما، پێویستە کە مرۆڤ باسی پارچەبوون و لەتوپەتبوونی ناسنامەی نەتەوەیی بكات. هەروا فاکتەرەکانی جۆگرافی و هەندێك لە فاکتەرەکانی کۆمەڵایەتیش ڕۆڵیان هەیە لە دروستبوونی ناسنامەی نەتەوەییدا. زمان بۆ نەتەوەیەک هێزی فکر و ئاوابوونی ڕۆحی کاراکتەری میللیی دەبەخشێت. بۆ ئەوەی هزر و فکری کوردستانیی و ڕۆحی کوردی بێت، پێویستی بە کوردی فکرکردن و هەتا بە کوردی خەون دیتن هەیە. لە بەر ئەو هۆیانەش زانینی زمانی دایک زۆر گرنگە. شتی سەرەکی کە نەتەوەیەک لە نەتەوەکانی تر جیا دەكاتەوە و هەروەها فاکتەرێك کە نەتەوەیەک دەكاتە نەتەوەیەكی تایبەت هەر دیسان زمانە. 

لە دیاربوونی ناسنامەی شەخسەکانیشدا زمان خاوەنی کاریگەری سەرەکییە. هەروەها کەسەکان کەسی شار یانیش کەسی گوند و دێهاتیبوونیان، وەرزشوان یان مامۆستایان، دەوڵەمەند یان هەژاربوونیان و سەر بە کام حزب و پارتی بوونیان، یانیش سەر بە کام ڕێكخستن بوونیان لە دیاربوونی ناسنامەکانیاندا کاریگەریی دەبێت. بەڵام ئەو زمانەی کە کەسەکە قسەی پێ دەكات زۆر زۆر گرنگە و لەو باوەڕەدام کە فاكتەری هەرە سەرەکی و یەکەم هەر دیسان زمانەکەیە. بەڵام ئەو زمانەی کە کەسەکە قسەی پێ دەكات زمانی دایکی خۆیەتی، یانیش زمانەکە بە زۆرەملێی دەوڵەتەوە پێی پەسەند کراوە، زۆر گرنگە لێكۆڵینەوەی لە سەر بکرێت. 

تورکیای کۆماری کە ساڵی ١٩٢٣ دامەزرا لە سەر بنەماکانی قەدەخەی کورد، زمانی کوردی و کوردستانە. بەم شێوەیە بە شێوەیەکی ڕژد بانگەشەی ئەوەیان دەكرد کە کورد بە ڕەگەز تورکن و لە سەر زەوی بە ناوی کورد هیچ شتێک نییە و هەروەها زمانێك نییە بە ناوی کوردی بێت و، لەم چوارچێوەیەدا بەڕێوەبەرییەکانی گشتی و ڕاگەیاندنەكان و زانکۆکان و دەزگاکانی دادوەری و دەزگاکانی كۆمەڵگەی مەدەنیش بە شێوەیەکی سیستەماتیکی پشتگیرییان لەو فکر و بیرۆکەیە کردووە. قسەکردن بە کوردی بەتەواوی قەدەخە کراوە و قسەکردنی بە کوردی بە تەواوی وەکوو تاوان هەژمارکراوە و ئەو گوندییانەی کە بەرهەمەکانیان دەهێنا بۆ بازاڕ، کاتێک بە کوردی قەسەیان دەکرد سزای پێبژاردنیان دەدا. هەروەها لە زانکۆکان داوای نووسین و داوای نووسینی (؟) كتێبیان دەکرد کە کوردەکان هەرهەموویان تورکن و بە ناوی کوردی هیچ زمانێک بوونی نییە.

کودەتاکانی سەربازی کە لە توركیا پێکهاتوون لەم بارەوە خاوەنی رۆڵی سەرەکین. بە باوەڕی من، هۆكاری هەرە سەرەکیی کودەتای ٢٧ی ٥ی سالی ١٩٦٠ هەر ئەو شتە بوو. ئەو كات بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی خێرا کوردەکان فێری تورکی ببن و  زمانیکوردی لە بیر ببرێت هەندێك چالاکی و نووسینی کتێب و هەندێك نووسین پەخش کران. 

هەروەها ئەو شتەی بابەتی سەرەکیی کودەتای ١٢ەی ئازاری ١٩٧١یش بوو و هەوڵدانی دەستێوەردانی سەربازیی ٢٨ی شوباتی ١٩٩٧یش هەر لە سەر ئەم بنەمایە بووە

                                                                ***

کوردستان، تورکستان، تورکمەنستان، ئەرمێنیا، جۆرجیا، عەجەمستان، کازاکستان، قرگزیستان، تاجیکستان، ئۆزبەکستان، عەرەبستان، هیندستان، پاکستان، چەچەنستان، بولگارستان، یونانیستان، لەهیستان، ماجارستان، هەموو ئەم وڵاتانە وەکوو کە دیارە ناوی وڵاتەکە بەپێی پێوانەی زمانەکەیان ناوی وڵاتەکەیان دیاری کراوە.                                                

لە ئەمریکای ناوەڕاست و ئەمریکای باشوور دۆخەکە زۆر جیاوازترە. لەوێ و لە بەڕازیل بە پۆرتوگالی قسە دەکرا، بەڵام لە وڵاتەكانی تریش بە سپانیۆلی قسەیان دەکرد. لە سەرەتای سەدەی ١٦ بەولا پۆرتوگالییەکان و ئیسپانیۆلییەکان ئەمریکای ناوەڕاست و ئەمریکای باشووریان داگیریان کرد. خەڵكی خۆجێیی سەریان بە شوور بردرا و ژمارەی خۆیان زیاد کردن و، لە ئەنجامی ئەو قەتلوعام و کوشتو ن و بڕینەدا ژمارەی خەڵكی خۆجێی زۆر کەم دەکەن و دەسەڵاتی خۆیان بەسەر ئەواندا سەپاند. بەڵام لە وڵاتەكانی وەکوو بەرازیل، ئەرجەنتین، چیلی،  ڤەنزوێلا، ئۆرۆگوای، پاراگوای، بۆلیڤیا، گوتەمالا، هۆندوراس، نیکاراگوا، کۆستاریکا، سالوادۆر، کۆلۆمبیا، پەرو، ئەكوادۆر  لەم هەموو وڵاتانە شتێك کە ناوی وڵاتەكانیان دیار دەكات جۆگرافیایە.

هەروا لە وڵاتەكانی ئەمریکای باکوریی وەک مەکسیک، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و کاناداش دۆخەکە هەمان شێوەی هەیە. 

                                                                       ***

لە سەرەتای سەدەی ١٦ەمەوە ئەوروپییەکان ڕوویان لە ئەفریقیا کرد و دەستیان بە نیشتەجێبوون لەو كیشوەرە کرد. سەرەتا دانیمارکییەکان، دواتر هۆڵەندییەكان و دواتریش پۆرتوگالییەکان، ئیسپانۆلییەکان و دواتریش ئینگلیز و فەڕەنسییەكان لە ئەفریقیا کۆلۆنییەکانیان نارد و بەجێ بوون. لە نیوەی سەدەی ١٩ەمەوەش ئیتاڵی و ئەڵمانەكان کۆلۆنییەکانیان ناردە ئەفریقیا و لە هەرێمەکانی جیاوازی ئەفریقیا بۆ خۆیان کردە نیشتیمان. 

ئەم دۆخە بەکردەوە تا ساڵی ١٨٨٦ بەردەوامی کرد. لە ساڵی ١٨٨٦دا هەموو ئەو هێزانەی ئێمپریال و داگیرکەر كۆ بوونەوە و لە بەرلین کۆنگرەیەکیان بەست و لەو کۆنگرەیەدا سنوورەكانی داگیرکراوی ئەفریقیایان دیار کرد. 

پێش جەنگی جیهانی دووەم لە ئەفریقا تەنیا دوو دەوڵەتی سەربەخۆ بوونیان هەبوو، ئەویش حەبەشیستان و لیبێریا بوون. ئەوانی تر هەر هەموویان وەکوو لە سەرەتا باسمان کرد لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە داگیرکرا بوون. ئەمڕۆ لە ئەفریقا ٥٧ دەوڵەتی سەربەخۆ هەن و ئەم وڵاتانەی کە داگیرکرا بوون دوای جەنگی دووەمی جیهان ڕەوتی سەربەخۆبوونیان دەست پێکرد. چوار لەم دەوڵەتانە لە ئەنجامی تێکۆشانی چەکداریدا سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا. ئەویش جەزائیر کە لە بن داگیرکەری فەڕەنسا و وڵاتانی ئانگۆلا، مۆزامبیق و گینە بیساوی لەلایەن پۆرتووگالەوە داگیر کرابوون. ئەوانی تر هەرهەموویان لە ئەنجامی تێکۆشانی دەستووریدا سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا. ئەم وڵاتانەی کە داگیرکرا بوون بە سنوورەكانی لە کۆنگرەی بەرلین ساڵی ١٨٨٦ دیاری کرابوون سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا. 

شتێك کە ناوی ئەو دەوڵەتانەی دیارکرد، هەندەک لە ئەوان بە پێی پێوانەکانی زمانی خۆجێی بوو و هەندەک لە ئەوانیش بە پێی پێوانەی جۆگرافی بوو. دەوڵەتەكانی وەکوو كینیا، تانزانیا، بۆستڤانا، زامبیا، زیمبابوی، گانا، زایرە، بورندی، وراندا  ناوی خۆیان لە زمانی خۆجییان وەرگرتووە. بەڵام دەوڵەتەكانی وەکو ئەفریقای باشوور، میسر، لیبیا، تونس، جەزائیریش ناوەکانی خۆیان لە جوگرافیای وڵاتەكەیان وەرگرتووە. 

                                            ***

لە ئەنجامدا، دەکرێت بگۆترێت کە تا زمان نەبێت موزیک، ئەدەب، فەلسەفە گەشە ناكات. هونەر، فەرهەنگ، ئەدەبیات و زمانیش نەبێت، نەتەوە دروست نابێت. زمان ستوونی سەرەکی و بنیاتی نەتەوەیە. زانایی زمان، زانایی میللی و زانایی مێژوو نابێت جودا بکرێن و نەبوونی یەک لەوان، ئەوانەی دیکەش لاواز دەكات. 

فکر و بیری تورک لەبەر ئەوەی سەد ساڵ لەمەوبەر لەم ڕاستییە تێگەیشتوون، بۆئەوەی زمانی کوردی لەناو ببەن پلانی جۆراوجۆریان دانا و ویستیان جێبەجێی بکەن. بەڵام مخابن تا ئێستاش هەندێك لە دەوروبەری کورد ئاگایان لەم ڕاستییە نییە.

ئیسماعیل بێشكچی

توێژەری بواری کوردناسی